TRADYCJA A TOŻSAMOŚĆ

CHRISTOPHER HANN, STANISŁAW STĘPIEŃ TRADYCJA A TOŻSAMOŚĆ WYWIADY Z PRZEDSTAWICIELAMI MNIEJSZOŚCI UKRAIŃSKIEJ W PRZEMYŚLU W LATACH 1996-1998 PRZEMYŚL 2006 ISBN 83-60374-10-4 s. 420

PRZEDMOWA W wielu pogranicznych regionach Europy, w czasie II wojny światowej i w pierwszych latach po jej zakończeniu, zburzono tradycyjne, ukształtowane historycznie, wielonarodowe społeczności. Tak było również w przypadku pogranicza polsko-ukraińskiego. Przez następne dziesięciolecia dążono do zbudowania jednolitych kulturowo państw narodowych. Czy to się udało? I jak dzisiaj, po upadku systemu socjalistycznego, odbudowywane są tradycyjne wielokulturowe i wieloetniczne społeczności? Jako pole badawcze wybraliśmy pograniczne, siedemdziesięciotysięczne miasto Przemyśl [1]. Dziś w suwerennej i demokratycznej Polsce na powrót staje się ono znaczącym ośrodkiem życia religijnego i narodowego mniejszości ukraińskiej [2]. Jest także największym miejskim skupiskiem ludności ukraińskiej [3]. Pod koniec lat dziewięćdziesiątych społeczność ta w samym mieście liczyła ponad. 2 tys. osób (w całym regionie, obejmującym byłe województwo przemyskie, ok. 20 tys.) [4]. Jest to wprawdzie niewielki odsetek, ale miejscowe środowiska nacjonalistyczne próbują „bić na alarm” głosząc zagrożenie polskiego stanu posiadania. Nie chcą zaakceptować wielokulturowego dziedzictwa swojego miasta i regionu. Niszczycielska działalność tych niewielkich ugrupowań nacjonalistycznych okazała się efektywna we wczesnych latach polskiej demokracji, wywołując u wielu przedstawicieli mniejszości ukraińskiej poczucie zagrożenia i bezsilności. Ludność Polski na ogół sprzyja wejściu kraju do Unii Europejskiej. Nie w pełni zdaje sobie jednak sprawę z konieczności przyjęcia przez państwo polskie ustawodawstwa i standardów postępowania zgodnych z normami europejskimi. Społeczność ukraińska pragnąc odbudować swoje życie religijne i kulturalne często natrafia więc na niezrozumienie większości, wśród której przychodzi jej żyć. Najbardziej znaczącym był mający miejsce w 1991 r. konflikt uniemożliwiający zwrot społeczności ukraińskiej byłej katedry greckokatolickiej w Przemyślu, a później rozbiórka zabytkowej kopuły na tej świątyni. Wydarzenia te odbiły się szerokim echem nie tylko w kraju, ale i zagranicą. Przez Ukraińców odczytywane były jako chęć zacierania śladów ukraińskiej przeszłości w mieście [5]. Mniejszość ukraińska w Polsce z obawą patrzy także w przyszłość. Przyjęcie Polski do Unii Europejskiej i zastosowanie postanowień Traktatu z Schengen spowoduje bowiem konieczność wprowadzenia wiz dla obywateli Ukrainy, a poprzez to przyczyni się do znacznego ograniczenia kontaktów polskich Ukraińców z macierzą, czyli państwem ukraińskim. Czynniki te skłoniły nas do podjęcia badań tej niewielkiej grupy narodowej. W niniejszej publikacji prezentujemy teksty 40 wywiadów przeprowadzonych w latach 1996-1998 wśród przedstawicieli społeczności ukraińskiej w Przemyślu. Jest to transkrypcja zapisów magnetofonowych. Każdy zapis trwał około 45 minut, ale wiele z nich jest znacznie dłuższych. Starano się jak najmniej ingerować w tok wypowiedzi. Wszystkim respondentom zadawano te same pytania zaznaczone w publikowanym tekście pogrubioną czcionką pochyłą (kursywą). W celu ukierunkowania wypowiedzi zadawano pytania pomocnicze formułowane indywidualnie w stosunku do każdego rozmówcy. Celem wywiadów było badanie tożsamości narodowej i wyznaniowej, a także otwartości mniejszości na wpływy społeczności dominującej. Dobór rozmówców był w zasadzie przypadkowy, ale starano się uwzględnić osoby w różnym wieku i reprezentujące różne zawody. Pod względem wieku starano się tak dobrać rozmówców, aby reprezentowali oni osoby pamiętające konflikt polsko-ukraiński w latach II wojny światowej i w pierwszych latach po jej zakończeniu, pamiętające wysiedlenia na Ukrainę i akcję „Wisła” (dotarto także do osób, które uniknęły wysiedlenia), następnie osoby, które urodziły się już na terenach wysiedlenia i powróciły do Przemyśla z rodzicami po 1956 r. lub później samodzielnie. Trzecią wreszcie badaną grupą były osoby stosunkowo młode wiekiem, które urodziły się już w Przemyślu lub okolicy i wyrastały w tutejszym środowisku. Najstarsza osoba w czasie, gdy przeprowadzano z nią wywiad, miała 83, a najmłodsza 22 lata. Osoby te reprezentowały różne zawody, ukończyły różne szkoły, tak wyższe, średnie, jak i podstawowe. Byli wśród nich więc zarówno przedstawiciele zawodów inteligenckich, w tym także dwaj duchowni Kościoła greckokatolickiego i jedna zakonnica, jak i zwykli robotnicy fizyczni. Czytelnika może uderzać fakt występowania dość dużej grupy inteligencji. To jest jednak specyfika społeczności ukraińskiej w Przemyślu wynikająca z uwarunkowań historycznych. Wysiedlona na Ziemie Zachodnie i Północne w ramach akcji „Wisła” ludność ukraińska czuła się tam obco. Nie remontowano przejętych budynków, nie budowano nowych, przez wiele lat uważano, że zmiana miejsca zamieszkania jest tylko czasowa i wcześniej czy później uda się wrócić w rodzinne strony. Prawnie nie było to możliwe nawet po 1956 r. Dlatego też wysiedleni dochodzili do wniosku, że należy za wszelką cenę kształcić dzieci, aby one, zdobywając wyższe wykształcenie, „uwalniały się od przywiązania do ziemi”, aby uzyskiwały możliwość migracji. A ponieważ w Polsce wciąż odczuwano „głód” inteligencji: brakowało lekarzy, nauczycieli, inżynierów, to przede wszystkim ludzie wykształceni mieli możliwości zatrudnienia w różnych regionach kraju. Tak więc, pierwsze powroty do Przemyśla i na dawne tereny zamieszkania ludności ukraińskiej związane były z zapotrzebowaniem na wykwalifikowanych fachowców i przedstawicieli zawodów inteligenckich. Tak jest do dnia dzisiejszego. Do Przemyśla wracają potomkowie dawnych wysiedleńców reprezentujący zawody inteligenckie, głównie lekarze i nauczyciele. Nie prowadzono w Polsce szerszych badań nad tym zjawiskiem. Niemniej w literaturze naukowej spotkać można informacje, że odsetek osób z wyższym wykształceniem jest wśród Ukraińców dwukrotnie wyższy niż średnia krajowa [6]. Według wstępnie przeprowadzonych szacunków wydaje się, że w Przemyślu jest on jeszcze wyższy. Kolejność wypowiedzi respondentów ułożono według kryterium wiekowego. A więc od najstarszego do najmłodszego. Zachowano anonimowość rozmówców podając jedynie ich imiona i to w formie zmienionej. Wyjątek zastosowano jedynie w stosunku do osób powszechnie znanych, pełniących funkcje publiczne, i które wyraziły na to zgodę. Starano się zachować oryginalność języka poszczególnych osób, dokonując jedynie niewielkich skrótów wynikających z potknięć językowych w rodzaju wielokrotnych powtórzeń danej głoski lub sylaby. W niektórych wypadkach zmuszeni byliśmy dodać w nawisach kwadratowych słowa, które pozwalają zrozumieć sens wypowiadanych zdań lub słowa nie dopowiedziane przez respondenta. Dłuższe przerwy w rozmowie zaznaczono trzema kropkami. Całość uzupełniono przypisami objaśniającymi, pozwalającymi lepiej zrozumieć poruszane zagadnienia. Oryginalne nagrania poszczególnych wywiadów znajdują się w Bibliotece Instytutu i są udostępniane zainteresowanym. [1] Dokładne omówienie powyższego zagadnienia zob. C. Hann, Grekokatolicy w Przemyślu i regionie w świetle antropologii społecznej, [w:] Polska-Ukraina. 1000 lat sąsiedztwa, red. S. Stępień, Przemyśl 1998, t. 4, s. 425-450. [2] Zob. S. Stępień, Kościół greckokatolicki w Polsce po II wojnie światowej i w czasach współczesnych (do roku 1998), [w:] Polska-Ukraina. op. cit., s. 339-370; tenże, Źródła do dziejów reaktywowania i organizacji struktur Kościoła greckokatolickiego w Polsce w latach 1989-1996, [w:] Polska-Ukraina, op. cit., Przemyśl 1996, t. 3, s. 297-328. [3] O odbudowie życia społecznego ludności ukraińskiej w Polsce w pierwszych latach po odzyskaniu pełnej suwerenności państwowej zob. Ukraińcy w Polsce. 1989-1993. Kalendarium. Dokumenty. Informacje, red. M. Czech, Warszawa 1993. Badania na temat świadomości narodowej Ukraińców w regionie przemyskim prowadził G. Babiński, zob. tegoż, Pogranicze polsko-ukraińskie: etniczność – zróżnicowanie religijne – tożsamość, Kraków 1997. [4]A.S. Fenczak, N. Gąsiorowska-Czarny, Ukraińska mniejszość narodowa w województwie przemyskim w latach 1989-1993, „Fraza” 1995, nr 8, s. 138-158. [5] Podstawową bibliografię publikacji prasowych o sytuacjach konfliktowych w Przemyślu zob. m.in.: M. Nowosad, Problematyka dotycząca społeczności ukraińskiej w Polska na łamach rzeszowskiego dodatku do „Gazety Wyborczej” w latach 1992-1996, „Biuletyn Informacyjny Południowo-Wschodniego Instytutu Naukowego” 1996, nr 2, s. 84-101; tenże, Tematyka ukraińska na łamach „Gazety Wyborczej” w latach 1995-1998, „Biuletyn Południowo-Wschodniego Instytutu Naukowego” 1998, nr 4, s. 92-122; tenże, Tematyka ukraińska na łamach „Gazety Wyborczej” w latach 1989-1994, „Biuletyn Ukrainoznawczy PWIN” 1999, nr 5, s. 158-189; A. Skibniewski, S. Stępień, Kościół greckokatolicki w Polsce w latach 1989-1996. Bibliografia publikacji w prasie przemyskiej, „Biuletyn Informacyjny Południowo-Wschodniego Instytutu Naukowego” 1996, nr 2, s. 138-159; A. Siciak, Problematyka ukraińska na łamach „Rzeczpospolitej” w 1997 r., „Biuletyn Południowo-Wschodniego Instytutu Naukowego” 1998, nr 4, s. 123-138; A. Skibniewski, Problematyka ukraińska na łamach „Tygodnika Powszechnego” w latach 1994-1998, „Biuletyn Południowo-Wschodniego Instytutu Naukowego” 1998, nr 4, s. 80-91; tenże, Problematyka ukraińska na łamach „Tygodnika Powszechnego” w latach 1989-1993, „Biuletyn Ukrainoznawczy PWIN” 1999, nr 5, s. 158-189. [6] R. Drozd, I. Hałagida, Ukraińcy w Polsce. 1944-1989, Warszawa 1999, s. 26.

WYKAZ RESPONDENTÓW STEFAN ksiądz mitrat, lat 83, prepozyt greckokatolickiej kapituły przemyskiej DYMITR, lat 75, wykształcenie zawodowe, krawiec WŁODZIMIERZ, lat 70, wykształcenie średnie, kierownik chóru cerkiewnego WŁADYSŁAW, lat 70, wykształcenie zawodowe, krawiec MIRON, lat 67, wykształcenie podstawowe, kierowca ALEKSANDER, lat 65, wykształcenie wyższe, inżynier rolnik MICHAŁ, lat 65, wykształcenie wyższe, emerytowany nauczyciel MIKOŁAJ, lat 63, wykształcenie wyższe, chemik ANDRZEJ, lat 61, wykształcenie zawodowe, mechanik MILA, lat 60, wykształcenie wyższe, poetka, JULIAN, lat 60, wykształcenie wyższe, magister inżynier, dyrektor szkoły ROŚCISŁAW, lat 58, wykształcenie niepełne wyższe, urbanista MIROSŁAW, lat 50, wykształcenie średnie, technik budowlany MARIAN, lat 47, wykształcenie wyższe, handlowiec JERZY, lat 47, wykształcenie średnie, technik budowlany PAWEŁ, lat 47, wykształcenie zawodowe, robotnik budowlany LUBOMIRA, lat 44, wykształcenie niepełne wyższe, nauczyciel pedagog EDWARD,lat 42, wykształcenie wyższe, ekonomista, handlowiec BARTŁOMIEJ, lat 42, wykształcenie wyższe, inżynier-mechanik BOGUSŁAW, 40 lata, wykształcenie zawodowe, ślusarz PIOTR, lat 40, wykształcenie średnie, nauczyciel geografii ROMA, lat 39, wykształcenie wyższe, inżynier instalacji wodno-kanalizacyjnych IRENA, lat 38, wykształcenie wyższe, nauczyciel historii ANTONI, lat 37, wykształcenie średnie, elektryk EUGENIUSZ, lat 36, wykształcenie wyższe, architekt KRYSTYNA, lat 36, wykształcenie niepełne wyższe, nauczyciel matematyki OLGA, lat 36, wykształcenie wyższe, nauczyciel muzyki ANIA, 34 lata, wykształcenie wyższe, bibliotekarka MARIA, lat 33, wykształcenie wyższe, nauczyciel języka ukraińskiego BOHADN, lat 33, wykształcenie wyższe, dziennikarz tygodnika „Nasze Słowo” ADRIANNA, lat 32, wykształcenie średnie, księgowa JAROSŁAW, lat 32, wykształcenie wyższe, prawnik, pracownik banku KATARZYNA, lat 31, wykształcenie średnie ogólne, gospodyni domowa TEODOR, lat 31, wykształcenie średnie, technik budowlany MAREK, lat 31, wykształcenie wyższe, diakon w Kościele greckokatolickim MAKARY, lat 28, wykształcenie wyższe, historyk OLA, lat 28, wykształcenie wyższe, dziennikarka tygodnika „Życie Podkarpackie” AMELIA, lat 25, studentka Uniwersytetu Warszawskiego ANNA, lat 24, studentka teologii, zakonnica ze Zgromadzenia Sióstr Służebnych Najświętszej Marii Panny DENIS, lat 22, student filologii ukraińskiej na Uniwersytecie Jagiellońskim
SPIS TREŚCI:
Wstęp (Stanisław Stępień)	5
Preface (Christopher Hann)	8
Wykaz respondentów	12
Wywiady:
1. Środowisko rodzinne, doświadczenia życiowe, wysiedlenia, akcja „Wisła”	13
2. Powroty w strony rodzinne	113
3. Wpływ religii na świadomość narodową	135
4. Odbudowa życia społecznego mniejszości ukraińskiej po 1989 roku. Sytuacje konfliktowe i konfliktogenne	225
5. Otwartość wobec innych grup narodowych	293
Indeks Miejscowości	329

NOTKI O AUTORACH

CHRISTOPHER HANN
Doktoryzował się z antropologii społecznej na Uniwersytecie Canterbury. Prowadził badania terenowe nad społecznościami wiejskimi na Węgrzech, w Turcji, w Chinach i w Polsce. Przez wiele lat pracował na Uniwersytetach w Cambridge i Canterbury. Obecnie jest dyrektorem Max-Planck-Institut für ethnologische Forschung w Halle. Autor wielu publikacji z dziedziny antropologii społecznej, m.in. A Village without Solidarity. Polish peasants in Years of crisis (New Haven, 1985) oraz podręcznika Social Anthropology (Londyn 2000) – zob. http://era.anthropology.ac.uk/Teach-Yourself/ (Discovering Social Anthropology in Galicia). Od 1994 r. współpracuje z Południowo-Wschodnim Instytutem Naukowym w Przemyślu.

Adres:
Max-Planck-Institut für Ethnologische Forschung, Postfach 11 03 51, 06017 Halle, Germany tel. +49 (0)3 45-2927-201, fax: +49 (0)3 45-2927-402, e-mail: hann@eth.mpg.de

STANISŁAW STĘPIEŃ
Doktoryzował się z historii społeczności ukraińskiej w Polsce międzywojennej w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Krakowie. Prowadzi badania nad dziejami Ukrainy w XX w. Przez wiele lat pracował w Stacji Naukowej Polskiego Towarzystwa Historycznego w Przemyślu. W 1990 r. założył placówkę ukrainoznawczą – Południowo-Wschodni Instytut Naukowy w Przemyślu, w którym pełni funkcję dyrektora. Od 1998 r. prowadzi wykłady na seminarium magisterskim Uniwersytetu Lwowskiego. Jest autorem i redaktorem szeregu publikacji poświęconych historii Ukrainy i dziejom Kościoła greckokatolickiego, m.in. Polska-Ukraina. 1000 lat sąsiedztwa (t. 1-5, Przemyśl 1990-2000), Polacy na Ukrainie. Zbiór dokumentów. 1917-1939 (t. 1-3, Przemyśl 1998-2000), Ukrainoznawstwo. Materiały do bibliografii. Publikacje wydane na Ukrainie w latach 1996-1998, Przemyśl 1999.

Adres:
Południowo-Wschodni Instytut Naukowy, 37-700 Przemyśl, ul. Grodzka 3,tel. +48 16 678-73-33, e-mail: stan.stepien@op.pl